بارنامه حمل مرکب چیست؟ کاربرد، مزایا، ویژگی‌ها و اهمیت آن در تجارت بین‌المللی

بارنامه حمل مرکب (FBL) چیست؟

بارنامه حمل مرکب (FBL) یا Combined Through Bill of Lading که به اختصار به آن CTB/L هم می گویند. همانطور که از اسم این بارنامه نیز مشخص است، محموله های مندرج در این سند توسط چند وسیله نقلیه مختلف جا‌به‌جا می شوند تا به مقصد برسند. درواقع برای حمل این بار از ترکیب دو یا چند روش حمل ‌و نقل زمینی بین المللی، دریایی، هوایی و ریلی استفاده می‌‌کنند.

فدراسیون بین‌المللی اتحادیه‌های کارگزاران فیاتا (فدراسیون بین‌المللی اتحادیه‌های کارگزاران) با هدف هماهنگ‌سازی و استانداردسازی اسناد مربوط به حمل‌ونقل، اقدام به طراحی و ارائه اسناد مختلف کرده است. یکی از مهم‌ترین این اسناد، بارنامه حمل مرکب یا FBL است. کارگزاران حمل‌ونقل این سند را صادر می‌کنند و برای انواع روش‌های حمل‌ونقل از جمله جاده‌ای، دریایی و هوایی به کار می‌برند. بارنامه حمل مرکب از اعتبار بین‌المللی برخوردار است و تمامی بانک‌ها باید قوانین مرتبط با آن را رعایت کنند.

این سند به‌عنوان مدرک رسمی حمل‌ونقل کالا عمل کرده و محتوای آن تضمینی برای تحویل کالا به خریدار است. بارنامه حمل مرکب در مقایسه با سایر بارنامه‌ها معتبرترین سند در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود و با نام اختصاری CT.B/L نیز شناخته می‌شود.

در طراحی این سند، آرم اتاق بازرگانی بین‌المللی، نماد انجمن ملی مربوطه، حروف اختصاری FBL و عبارت Negotiable به‌معنای “قابل معامله بودن” درج شده است. سازمان‌های ICC و UNCTAD این بارنامه را مطابق با قوانین مرتبط با حمل‌ونقل چندوجهی تدوین و منتشر کرده‌اند.

در ایران نیز شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی مسئولیت صدور این نوع بارنامه را بر عهده دارند. بر اساس قرارداد میان ایران و فیاتا، کشور متعهد به استفاده صحیح از این سند و همچنین اطمینان از پوشش بیمه‌ای مناسب در هنگام به‌کارگیری آن شده است.

بهره‌گیری از خدمات شرکت‌های حمل‌ونقل و دریافت بارنامه رسمی، تضمینی برای امنیت و سلامت محموله‌ها محسوب می‌شود. علاوه بر این، در صورت وقوع هرگونه حادثه، امکان مطالبه خسارت از شرکت‌های بیمه وجود دارد که این امر ریسک‌های احتمالی را به حداقل می‌رساند.

در بارنامه حمل مرکب چه مواردی درج می شود؟

بر روی اوراق این بارنامه موارد زیر درج شد است:

• آرم اتاق بازرگانی بین‌المللی
• نماد انجمن ملی
• حروف اختصاری FBL
• واژه Negotiable به معنی قابل معامله بودن
• حقوق و قوانین فرستندگان، گیرندگان و حمل‌کنندگان در پشت سند حمل درج شده است.

ویژگی‌های بارنامه حمل مرکب چیست؟

بارنامه حمل مرکب یک سند ارزشمند و قابل انتقال است که شباهت زیادی به بارنامه الکترونیکی دارد. اتاق بازرگانی بین‌المللی این سند را تأیید کرده است و تمامی بانک‌ها آن را طبق قوانین یکسان اعتبارات اسنادی می‌پذیرند. صادرکنندگان بارنامه حمل مرکب وظیفه دارند کلیه تعهدات مربوط به تحویل کالا به گیرنده نهایی را برعهده بگیرند و در صورت بروز هرگونه تخلف یا اشتباه، پاسخگو باشند. این نوع حمل‌ونقل با استفاده از چندین وسیله مختلف برای جابه‌جایی کالا انجام می‌شود و کارگزاران رسمی فیاتا این بارنامه را صادر می‌کنند.

این سند قابلیت انتقال به دیگران را دارد، به این معنا که هر فردی که بارنامه را در اختیار داشته باشد، مالک کالا تلقی می‌شود. فورواردر (کارگزار) تعهد دارد که تمامی امکانات لازم برای حمل کالا از مبدأ تا مقصد را فراهم کند و مطابق با مندرجات بارنامه عمل کند. همچنین، وی مسئولیت کامل عملکرد افراد و شرکت‌هایی را که برای انجام فرآیند حمل‌ونقل به کار می‌گیرد، می‌پذیرد.

هرگونه خطا، کوتاهی یا رفتار خلاف قانون از سوی افراد مرتبط، کاملاً بر عهده فورواردر است. علاوه بر این، صادرکننده بارنامه باید اطمینان حاصل کند که کالا را به‌درستی و بدون اشتباه به گیرنده، نماینده یا شعبه مربوطه تحویل می‌دهد.

مزایا بارنامه حمل مرکب چیست؟

بارنامه حمل مرکب (FBL) نسبت به سایر انواع بارنامه‌ها، به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، مدیریت حمل‌ونقل بین‌المللی را ساده‌تر و کارآمدتر می‌کند. این سند علاوه بر تسهیل فرآیندهای تجاری، کاهش هزینه‌ها و افزایش امنیت حمل‌ونقل، بسیاری از چالش‌های لجستیکی را نیز برطرف می‌سازد. در ادامه، برخی از مهم‌ترین مزایای استفاده از FBL آورده شده است:

• یکپارچگی اسناد حمل: حذف نیاز به صدور بارنامه‌های جداگانه برای هر وسیله نقلیه
• کاهش ریسک حقوقی و مالی: پوشش قانونی جامع و امکان بیمه‌پذیری بهتر
• افزایش سرعت ترخیص کالا: تسهیل در امور گمرکی و کاهش زمان تشریفات اداری
• بهبود قابلیت ردیابی محموله: امکان نظارت دقیق‌تر بر مسیر حمل‌ونقل
• کاهش تأخیرهای حمل: مدیریت بهینه انتقال بین روش‌های مختلف حمل‌ونقل
• ساده‌سازی فرآیندهای مالی: بهبود در تأمین مالی و تسهیل پرداخت‌های بین‌المللی
• افزایش اعتبار صادرکننده و فورواردر: اطمینان بیشتر مشتریان به حمل‌کننده‌های معتبر
• امکان انعطاف‌پذیری در انتخاب مسیر حمل: سازگاری با تغییرات در زنجیره تأمین

مقایسه بارنامه حمل مرکب (FBL) با سایر اسناد حمل‌ونقل

بارنامه حمل مرکب (FBL) در کنار سایر اسناد حمل‌ونقل بین‌المللی مانند بارنامه دریایی (B/L)، بارنامه هوایی (AWB)، بارنامه راه‌آهن (Railway Bill) و بارنامه کامیونی (CMR) به‌کار می‌رود. تفاوت اصلی FBL با این اسناد در انعطاف‌پذیری بالای آن برای حمل چندوجهی است. درحالی‌که بارنامه دریایی فقط برای حمل دریایی معتبر است و بارنامه هوایی فقط برای مسیرهای هوایی صادر می‌شود، FBL می‌تواند چندین روش حمل‌ونقل را دربرگیرد و حمل کالا را از مبدأ تا مقصد نهایی پوشش دهد.

از دیگر تفاوت‌های کلیدی، قابلیت معامله (Negotiable بودن) بارنامه حمل مرکب است که امکان انتقال مالکیت کالا را فراهم می‌کند، برخلاف برخی اسناد حمل مانند AWB که فقط به‌عنوان رسید بار عمل می‌کنند. همچنین، FBL تحت نظارت فیاتا صادر شده و توسط بانک‌ها در اعتبارات اسنادی پذیرفته می‌شود، درحالی‌که برخی اسناد حمل دیگر چنین اعتباری ندارند.

فرایند صدور و استفاده از FBL در تجارت بین‌المللی

صدور بارنامه حمل مرکب مراحل مشخصی دارد و نیازمند هماهنگی میان فرستنده، فورواردر و دریافت‌کننده کالا است. فرآیند معمول شامل مراحل زیر می‌شود:

1. دریافت اطلاعات بار از فرستنده شامل نوع کالا، وزن، ابعاد، شرایط خاص حمل‌ونقل و مقصد نهایی
2. بررسی و انتخاب روش‌های حمل مناسب بر اساس زمان‌بندی و هزینه
3. انعقاد قرارداد حمل مرکب و توافق بر سر شرایط بیمه و مسئولیت‌های طرفین
4. صدور بارنامه توسط فورواردر که به‌عنوان قرارداد حمل، رسید دریافت کالا و سند قابل معامله عمل می‌کند
5. ارائه بارنامه به بانک در صورت پرداخت از طریق اعتبار اسنادی (L/C) و تسهیل فرآیند مالی
6. تحویل کالا به گیرنده نهایی و دریافت اصل بارنامه برای ترخیص کالا

استفاده از FBL در اعتبارات اسنادی یک مزیت بزرگ برای صادرکنندگان و واردکنندگان است، زیرا باعث اطمینان بیشتر بانک‌ها در پرداخت‌ها می‌شود و از ریسک‌های تجاری جلوگیری می‌کند.

ابعاد قانونی و حقوقی بارنامه حمل مرکب

بارنامه حمل مرکب تابع مقررات بین‌المللی و کنوانسیون‌های مختلف حمل‌ونقل است. از جمله مهم‌ترین این کنوانسیون‌ها می‌توان به کنوانسیون CMR برای حمل‌ونقل جاده‌ای، کنوانسیون هامبورگ و کنوانسیون روتردام برای حمل‌ونقل دریایی و کنوانسیون ورشو برای حمل‌ونقل هوایی اشاره کرد.

مسئولیت فورواردر در FBL بسیار بالاست، زیرا وی متعهد می‌شود کالا را از مبدأ تا مقصد بدون نقص تحویل دهد. در صورت هرگونه تأخیر، آسیب یا گم شدن محموله، فورواردر مسئول جبران خسارت خواهد بود، مگر اینکه شرایط خاصی در قرارداد ذکر شده باشد.

از نظر حقوقی، دارنده بارنامه FBL مالک کالا محسوب می‌شود، به این معنا که در صورت معامله این سند، مالکیت کالا نیز به خریدار جدید منتقل می‌شود.

نقش بیمه در بارنامه حمل مرکب و پوشش ریسک‌ها

یکی از مهم‌ترین ملاحظات در استفاده از FBL، پوشش بیمه‌ای کالا در طول مسیر حمل‌ونقل است. به دلیل تنوع وسایل حمل‌ونقل در این نوع بارنامه، ممکن است کالا در معرض ریسک‌های مختلفی مانند تصادف، آتش‌سوزی، آسیب‌های مکانیکی یا حتی سرقت قرار بگیرد.

بیمه بارنامه حمل مرکب معمولاً تحت یکی از پوشش‌های زیر قرار می‌گیرد:

• بیمه تمام خطر (All Risk): پوشش کامل برای تمامی خسارات احتمالی به جز استثنائات خاص
• بیمه خسارت کلی (Total Loss): جبران خسارت در صورت از بین رفتن کامل کالا
• بیمه خسارت جزئی (Partial Loss): پرداخت خسارت در صورت آسیب‌دیدگی جزئی

فورواردر باید اطمینان حاصل کند که بیمه مناسبی برای بارنامه صادر شده است تا در صورت وقوع خسارت، امکان دریافت غرامت از شرکت بیمه فراهم باشد.

تحولات دیجیتالی و آینده بارنامه حمل مرکب (eFBL)

با پیشرفت تکنولوژی، بسیاری از شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی در حال حرکت به سمت بارنامه الکترونیکی (eFBL) هستند. این نوع بارنامه از طریق سیستم‌های دیجیتال و مبتنی بر بلاک‌چین صادر شده و مزایای متعددی دارد، از جمله:

• کاهش هزینه‌های صدور و انتقال اسناد
•  افزایش امنیت و جلوگیری از جعل اسناد
• تسریع فرآیندهای گمرکی و کاهش زمان حمل‌ونقل
• یکپارچگی با سیستم‌های مدیریت زنجیره تأمین (SCM)

در حال حاضر، برخی شرکت‌های بین‌المللی مانند Maersk و DHL در حال آزمایش سیستم‌های eFBL هستند که می‌تواند تحولی بزرگ در صنعت حمل‌ونقل جهانی ایجاد کند.

مطالعات موردی: تجربه استفاده از بارنامه حمل مرکب در تجارت بین‌المللی

برای درک بهتر نقش و اهمیت FBL، به دو مطالعه موردی در استفاده از این سند اشاره می‌کنیم:

مثال ۱: حمل‌ونقل ترکیبی کالاهای الکترونیکی از چین به اروپا
یک شرکت تولیدکننده لوازم الکترونیکی در چین برای ارسال محموله‌های خود به اروپا از FBL استفاده کرد. کالاها ابتدا از طریق حمل جاده‌ای به بندر شانگهای منتقل شدند، سپس با کشتی به بندر هامبورگ آلمان ارسال و در نهایت با حمل ریلی به مقصد نهایی در فرانسه رسیدند. استفاده از یک سند واحد (FBL) باعث کاهش هزینه‌های اضافی و ساده‌تر شدن فرآیند گمرکی شد.

مثال ۲: مشکلات ناشی از عدم صدور صحیح FBL
یک صادرکننده مواد غذایی در برزیل بارنامه حمل مرکب را بدون بررسی دقیق شرایط بیمه صادر کرد. در طول مسیر، محموله دچار آسیب شد اما شرکت بیمه از پرداخت خسارت خودداری کرد، زیرا نوع بیمه انتخاب‌شده شامل خسارت‌های وارده در حمل‌ونقل جاده‌ای نمی‌شد. این موضوع باعث ایجاد ضرر مالی سنگین برای صادرکننده شد و نشان داد که بررسی دقیق مفاد FBL و پوشش بیمه‌ای آن چقدر مهم است.

جمع‌بندی

بارنامه حمل مرکب (FBL) یکی از اسناد حیاتی در حمل‌ونقل بین‌المللی است که به‌عنوان قرارداد حمل میان صاحب کالا و حمل‌کننده عمل می‌کند. این سند به‌ویژه در حمل‌ونقل ترکیبی، که شامل استفاده از چندین روش حمل‌ونقل مانند دریایی، زمینی، ریلی یا هوایی است، کاربرد دارد. بارنامه FBL علاوه بر ارائه اطلاعات دقیق درباره کالا، مسیر حمل و مسئولیت‌های طرفین، به‌عنوان یک سند قابل معامله، امکان انتقال مالکیت کالا را فراهم می‌کند و در تسهیل معاملات تجاری نقش مهمی دارد.

همچنین این سند با رعایت استانداردها و کنوانسیون‌های بین‌المللی، شفافیت قانونی لازم را تضمین می‌کند و اغلب شامل شرایط بیمه‌ای است که مسئولیت‌های حمل‌کننده را مشخص می‌سازد. در مجموع، بارنامه حمل مرکب با کاهش ریسک‌های تجاری، بهبود فرآیندهای گمرکی و ایجاد اعتماد میان طرفین، یک ابزار مؤثر در مدیریت لجستیک و زنجیره تأمین به شمار می‌رود و نقش کلیدی در تسهیل تجارت جهانی ایفا می‌کند.

سوالات متداول